Dwór w Ożarowie Mazowieckim, choć ukryty za wysokim płotem i otoczony gęstwiną drzew przemawia do nas swą ponad 150.letnią historią. I jest to historia nie tylko lokalna, ale dotycząca całej Polski, w szczególności Warszawy.
Wybudowany w połowie XIX wieku dla Stanisława i Konstancji Deskurów, został sprzedany w 1880 roku Wł. Kronenbergowi a następnie kupiła go wraz z pięknym parkiem rodzina Reicherów. Stanisław (1859-1922) i Maria Reicher z domu Perlmutter (1865-1955) pochodzili z Sosnowca, z rodziny przemysłowców Henryka i Eleonory z domu Mahonbaum, całkowicie zasymilowanych żydów. W rękach Reicherów dwór pozostawał do 1969 roku.
Rodzina Reicherów zapisała się chlubnie w historii Polski. Ostatni jej przedstawiciele zamieszkujący dwór ożarowski to rodzeństwo Kazimierz i Aniela. Ich brat Michał Reicher (1888-1973) to słynny anatom i antropolog, profesor zwyczajny dr nauk biologicznych. Jest współautorem (wraz z prof. dr Adamem Bochenkiem) podręcznika „Anatomia Człowieka” i twórcą działającego do dziś wileńskiego Collegium Anatomicum oraz jednym ze współtwórców Akademii Lekarskiej w Gdańsku, żołnierzem AK, odznaczonym Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Swoją przedwojenną pracą naukową przyczynił się do ocalenia przed zagładą ludu Karaimów, których hitlerowcy niesłusznie uznali za Żydów i skazali na eksterminację.
Kazimierz Reicher (1892-1944) ukończył ekonomię na Uniwersytecie w Birmingham, był współwłaścicielem dworu w Ożarowie Mazowieckim przy ulicy Józefa Poniatowskiego 1. W Ołtarzewie prowadził gospodarstwo ogrodnicze, był wiceprezesem istniejącej od 1924 roku Ochotniczej Straży Pożarnej w Ożarowie Mazowieckim. Był żołnierzem AK ps. „Pomian” i „Gryf”, członkiem sztabu VII obwodu ZWZ-AK „Obroża” Rejonu „Jaworzyn”. Udostępnił dwór na magazyn broni i tajną radiostację, był redaktorem konspiracyjnego, lokalnego pisma „Wiadomości Podwarszawskie”, ukrywał się ale został wydany w Kazimierzu Dolnym w ręce gestapo i zamordowany w 1944 r.
Jego siostra Aniela mieszkająca w ożarowskim dworze zamężna z warszawskim adwokatem i działaczem ludowym, obrońcą w procesie brzeskim Stefanem Urbanowiczem, straciła męża w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu a 18-letnia córka Ewa zmarła w Oświęcimiu, gdzie została wywieziona za działalność w organizacji harcerskiej „Wawer” zajmującej się propagandą antyhitlerowską w Warszawie. Aniela Urbanowicz (1899-1988) wraz z drugą córką Haliną były uczestniczkami pracy konspiracyjnej i żołnierzami Powstania Warszawskiego.
Przed wojną dwór Reichertów w Ożarowie był miejscem spotkań elit przemysłowych, politycznych i kulturalnych Warszawy. Gośćmi bywali poeci i pisarze: Leopold Staff, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński czy Antoni Słonimski. W 1926 roku kręcono w nim film „Trędowata”. Stanisław i Maria Reicher kolekcjonowali obrazy polskich mistrzów: Wojciecha Kossaka, Jacka Malczewskiego, Juliana Fałata, Włodzimierza Tetmajera, Artura Grottgera, Jana Matejko i innych. Odziedziczyli też część kolekcji obrazów brata Stanisława, Edwarda Reichera (1852-1927). Maria Reicherowa w czasie II wojny światowej przekazała kolekcję na przechowanie do Muzeum Narodowego w Warszawie. Kolekcja nie wróciła do dworu po zakończeniu wojny.
5 sierpnia 1944 roku dwór został zajęty na kwaterę generała SS Ericha von dem Bach – Zelewskiego, który sam zgłosił Reichsfuehrerowi SS Heinrichowi Himmlerowi gotowość tłumienia Powstania Warszawskiego i został powołany dowódcą oddziałów wykonujących rozkaz Hitlera i Himmlera z dnia 1 sierpnia 1944 roku: „Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców, Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy”.
Przez 63 dni powstańcy toczyli zacięte i krwawe boje o każdy skrawek stolicy. Walczyli samotnie i mimo iż potęga militarna Niemiec chyliła się ku upadkowi, musieli ulec wobec braku amunicji i żywności. W dniu 30 września 1944 r. parlamentariusze Komendy Głównej AK płk Wachnowski i por. Ścibor przekroczyli front u zbiegu ulicy Żelaznej z Alejami Jerozolimskimi i zostali przez Niemców dowiezieni do kwatery generała von dem Bacha w zabytkowym dworku należącym do rodziny Reicherów w Ożarowie. Był to początek pertraktacji kapitulacyjnych. W dniu 2 października 1944 r. został zawarty w Ożarowie układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie.
Ze strony niemieckiej do stołu negocjacyjnego zasiadł generał SS Erich von dem Bach-Zelewski, zaś ze strony polskiej upoważnieni przez dowódcę AK gen. dywizji Tadeusza Bora-Komorowskiego: płk Kazimierz Wincenty Iranek Osmecki (vel Kazimierz Jarecki, vel Włodzimierz Ronczewski) i płk Zygmunt Dobrowolski „Zyndram”. Żołnierze Armii Krajowej zostali uznani przez Niemców za jeńców wojennych, przyznanie zostały im prawa kombatanckie, ludność cywilna miała być natomiast chroniona i traktowana zgodnie z konwencjami wojennymi. Były to niektóre z warunków kapitulacji powstańców. Warunki w sprawie ludności cywilnej zostały przez Niemców złamane, gdyż osadzeni w obozie w Pruszkowie cywile, byli masowo wywożeni do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe. Dwór w Ożarowie Mazowieckim był świadkiem napływu z Warszawy zarówno ludności cywilnej jak i żołnierzy Powstania. Już 3 października 1944 r. na terenie fabryki „Kabel” w Ożarowie został utworzony przez Niemców obóz przejściowy dla jeńców wojennych, przez który przeszło ponad 11 tysięcy żołnierzy Powstania. Część żołnierzy AK nie zdecydowała się na pójście do niewoli, nie ujawniła się i wyszła z ludnością cywilną do obozu w Pruszkowie.
Dwór ożarowski przetrwał ten tragiczny dla losów Polaków czas a jego właścicielka Aniela Urbanowicz wróciła do Ożarowa po kilkuletnim pobycie w Słupsku, gdzie kierowała Domem Matki i Dziecka składającym się z 5 lub 6 dużych, dwu- i trzypiętrowych budynków mieszkalnych w centrum miasta (pomagając w ten sposób księdzu Janowi Zieji). Była współzałożycielką warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej, którego zebrania odbywały się od 1959 roku w ożarowskim dworku Reicherów. W tych zebraniach brali udział m.in.: Konstanty Łubieński, Janusz Zabłocki, Andrzej Micewski, Leopold Staff, Tadeusz Mazowiecki, Stanisław Stomma, Stefan Kisielewski, Jerzy Turowicz, Jerzy Zawiejski. Aniela Urbanowicz już w latach pięćdziesiątych odkryła i popularyzowała w Polsce wspólnotę Taizé. Jej córka prof. Halina Urbanowicz – Woyke (1922-2010), harcerka Szarych Szeregów, łączniczka w Powstaniu Warszawskim ps. „Halszka”, była wieloletnim pracownikiem naukowym SGGW, dyrektorem w Instytucie Sadownictwa w Skierniewicach, propagatorką pszczelarstwa i darczyńcą wielu organizacji społecznych.
Warto byłoby mieć możliwość bliższego poznania i zwiedzania tego miejsca tak bogatego w historię.
Grażyna Lipska-Zaremba
Bardzo ciekawy artykuł. Chętnie poznałabym historię dworu do czasów współczesnych.Czy obecni właściciele są spokrewnieni z rodzina Reicherów?
W Bibliotece ozarowskiej mamy dokumenty, które potwierdzają, że ówczesna właścicielka Dworu Zofia Modrzejewska w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku była zatrudniona jako pomoc biblioteczna i udostępniała część pomieszczeń na Oddział dla Dzieci powstały w naszej bibliotece. Ciekawe, czy zachowały się jakieś pamiątki z tego czasu
Państwo Modrzejewscy nie są spokrewnieni z rodzina Reicherów. Historia dworu Reicherów była prezentowana w ubiegłorocznej Nocy Muzeów w CIS „Przy Parku”. Planujemy ponowne przedstawienie tej prezentacji.
W czasach gdy w oficynie dworskiej był sklep z farbami, jego właścicielka figurowała jako Hanna Modrzejewska