Skansen Mała Syberia
Ekipa stowarzyszenia Wirtualne Muzeum wyruszyła poza granice Gminy. Nie tak znowu daleko, bo tylko 34 kilometry od Ożarowa.
W Kuklówce Radziejowickiej powstał Skansen Mała Syberia. Fundacja Lwów i Kresy Południowo-Wschodnie sprowadziła z Syberii, z miejscowości Tunka w Buriacji dwie oryginalne drewniane chałupy związane z Polakami. Byli to księża – zesłańcy za pomoc w Powstaniu Styczniowym, zesłany za działalność niepodległościową Bronisław Szwarce i 19. letni Józef Piłsudski.
Tunka
Tunka (ros. Тунка) – wieś (ros. село, trb. sieło) w rejonie tuńkijskim Buriacji w Rosji, położona w Dolinie Tunkińskiej. Miejscowość była kiedyś stolicą rejonu tunkińskiego.
W XIX wieku służyła jako miejsce zesłań więźniów politycznych, m.in. grupy 145 księży aresztowanych w powstaniu styczniowym. W roku 1909 proboszcz irkucki Jozafat Żyskar zanotował że wśród nich znajdowało się świeckich księży: z archidiecezji warszawskiej 9, z diecezji kujawskiej 4, z płockiej 13, z lubelskiej 5, z podlaskiej 7, z augustowskiej (sejneńskiej) 7, z sandomierskiej 10, z wileńskiej 10, z żmudzkiej 10, z łucko-żytomierskiej 5, z podolskiej 1, z archidiecezji mohylowskiej 5, z diecezji mińskiej 7. Oprócz tego było 36 zakonników: franciszkanów 7, reformatów 10, kapucynów 3, misjonarzy 2, kanoników laterańskich 2, pijarów 2, filipinów 1, karmelitów 2, dominikanów 7, kleryków i braciszków różnych zakonów 12. Na utrzymanie każdego z nich rząd wyznaczał 6 rb. miesięcznie, włączając w to wydatki na wynajęcie mieszkania, opał, światło, wyżywienie, ale i ten skąpy zasiłek otrzymywali ci, którzy sukursu pieniężnego skądinąd nie mieli. Każdy kapłan, któremu przysłano z kraju pieniądze, tracił prawo do urzędowej pensji, której wypłata była bardzo nieregularna.
Korespondować z ojczyzną można było tylko raz na 3 miesiące. Listy podlegały surowej cenzurze i jeśli w którymkolwiek z nich była wzmianka, że załączone pieniądze to tzw. obligacje mszalne, zwracano je na powrót wysyłającym z objaśnieniem, że adresat, jako pozbawiony prawa kapłaństwa, mszy odprawiać nie może. Pomimo jednak tego zakazu, kapłani w Tunce wszyscy po kryjomu przy zamkniętych okiennicach msze odprawiali; udawało im się to tylko dzięki prawości ich dozorcy sztabskapitana Płatnikowa, który nieraz stawał w obronie wygnańców z narażeniem własnej kariery.
W obliczu trudnych warunków ekonomicznych księża zorganizowali spółkę, która zorganizowała zaopatrzenie oraz zajmowała się uprawą roli. Z czasem gospodarka doszła do tego, że zasiewano około 1000 pudów zboża. Zarządcą był ks. Malewicz. Ich wspólny księgozbiór obejmował około 1000 tomów. Ks. Walkowski przetłumaczył tam dzieło Ventury La raison philosophique et la raison catholique. Owe dzieje opisał ksiądz Żyskar pod pseudonimem Ahasfer w książce Tunka. Opowiadanie o wsi Tunka, gdzie było na wygnaniu przeszło 150-ciu księży, oparte na wspomnieniach naocznych świadków i odnośnych dokumentach, Poznań, 1914.
Więźniami osadzonymi w Tunce byli m.in. Bronisław Szwarce oraz Józef Piłsudski.
Bronisław Antoni Szwarce (ur. 8 października 1834 w Lochrist, zm. 18 lutego 1904 we Lwowie) – polski inżynier i działacz niepodległościowy; tłumacz literatury rosyjskiej, m.in. poezji Michaiła Lermontowa i Aleksandra Puszkina, członek korespondent Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1896 roku. […] Został aresztowany przez władze carskie wkrótce przed wybuchem powstania 22 grudnia 1862 i uwięziony w Cytadeli Warszawskiej. 13 maja 1863 został skazany na karę śmierci, którą dzięki wstawiennictwu francuskiej cesarzowej Eugenii zamieniono na więzienie (zachował obywatelstwo francuskie) na roboty w kopalniach nerczyńskich. Podczas odbywania drogi na zesłanie, został cofnięty do Petersburga i osadzony w twierdzy Szlisselburg. Wobec pogorszenia stanu zdrowia w 1870 został zesłany do Turkiestanu. Następnie w obawie przed ucieczką w 1879 został przeniesiony do Tomska, w 1884 do Irkucka, a później do Tunki. W trakcie zesłania poznał m.in. Walerego Łukasińskiego (w twierdzy szlisselburskiej), a w Tunce także Józefa Piłsudskiego i jako jeden z lokalnych polskich autorytetów był jednym z jego mentorów. Był członkiem Ligi Polskiej.
Łącznie spędził 27 lat w uwięzieniu. W 1891 został zwolniony i wydalony z Rosji. Wówczas wrócił na ziemie polskie. Początkowo mieszkał w Krakowie, gdzie zajmował się dziennikarstwem, po czym przeniósł się do Lwowa i tam został urzędnikiem w wydziale solnym wydziału krajowego
Skansen Mała Syberia
Od lewej: Dom dr Afanasija Michalewicza, w którym w latach 1890-1892 mieszkał Józef Piłsudski (udzielał korepetycji synom doktora).
Dom księży – zesłańców po Powstaniu Styczniowym, potem miejsce ich spółdzielni. Mieszkał w nim Józef Piłsudski.
Wyposażenie domów z Syberii sprzętami z epoki.
Dom Jadwigi Zarugiewiczowej z Kut
Fundacja Lwów i Kresy Południowo-Wschodnie zaangażowała się też w sprowadzenie z Kut (obecnie Ukraina) domu Jadwigi Zarugiewiczowej, polskiej Ormianki, matki 19-letniego Konstantego, jednego z Lwowskich Orląt, który zginął 17 sierpnia 1920 roku w bitwie pod Zadwórzem. Jadwidze Zarugiewiczowej zawdzięczamy wybór szczątków bezimiennego obrońcy Lwowa, które przewieziono i złożono w Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie w 1925 roku.
Dom Jadwigi Zarugiewiczowej z Kut, matki 19-letniego Konstantego, jednego z Lwowskich Orląt, który zginął 17 sierpnia 1920 roku w bitwie pod Zadwórzem.
Konstanty Zarugiewicz (1901-1920) – polski Ormianin, jedno z Orląt Lwowskich, uczestnik wojny polsko-ukraińskiej i wojny polsko-bolszewickiej, kawaler Orderu Virtuti Militari, Krzyża Walecznych i Krzyża Niepodległości
Jadwiga Zarugiewiczowa, symboliczna matka
Nieznanego Żołnierza
„Wyboru Lwowa, jako miejsca pochodzenia szczątków bezimiennego żołnierza, dokonał losowo pomiędzy 15 polami bitew kawaler Virtuti Militari Józef Buczkowski. 29 października 1925 r. na Cmentarzu Orląt Lwowskich ekshumowano trzy bezimienne groby żołnierskie. Znaleziono w nich zwłoki sierżanta, kaprala oraz ochotnika, przy którym złożono maciejówkę z orzełkiem. Jadwiga Zarugiewiczowa, matka poległego żołnierza, losowo wybrała trumnę, jak się okazało ze szczątkami wojskowego z maciejówką. Lekarz stwierdził u niego postrzał w głowę i w nogę, co dowodziło śmierci w boju.
Jego szczątki złożono w sosnowej trumnie, którą umieszczono w cynowej, a następnie w dębowej z motywem orła. Została ona wystawiona w kaplicy obrońców Lwowa, a później w bazylice katedralnej, gdzie odbyło się pożegnalnie nabożeństwo. Trumnę przewieziono w uroczystym kondukcie na dworzec, a potem specjalnym pociągiem do Warszawy. Na drodze przejazdu zebrały się tłumy. Całość uroczystości uwiecznił Centrofilm.
Zwłoki przybyły na stołeczny Dworzec Główny 2 listopada 1925 r., skąd kondukt przeszedł do katedry św. Jana na uroczyste nabożeństwo. Następnie trumnę na armatniej lawecie w uroczystym pochodzie przetransportowano na Plac Saski. Tam złożono ją do grobowca wraz z aktem erekcyjnym pomnika, 14 żalnikami z ziemią z pozostałych miejsc wytypowanych do uczczenia, srebrnym wieńcem od prezydenta i jedwabnym całunem z wizerunkiem orła. Przy pomniku-grobie zapłonęły znicze i zaciągnięto wartę. W uroczystościach jego odsłonięcia wzięli udział prezydent S. Wojciechowski, premier W. Grabski, gen. W. Sikorski, przedstawiciele duchowieństwa, zagraniczni goście oraz delegacje z całego kraju i tłumy warszawiaków”.
Fragment artykułu z portalu dzieje.pl
Jadwiga Zarugiewiczowa (ur. 27 kwietnia 1879 w Kutach, zm. 16 maja 1968 w Suwałkach) – polska Ormianka, symboliczna matka Nieznanego Żołnierza
Kuty
Kuty (ukr. Кути) – osiedle typu miejskiego na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie kosowskim, nad Czeremoszem. W 2018 roku liczyło 4080 mieszkańców. Miejscowość jest uzdrowiskiem klimatycznym oraz ośrodkiem przemysłu drzewnego i lokalnego rzemiosła artystycznego (tkactwo, hafciarstwo, garncarstwo).
Od nazwy miejscowości pochodzi nazwa regionu Pokucie.
Do II wojny światowej było największym skupiskiem Ormian Polskich w II Rzeczypospolitej, którzy trudnili się m.in. handlem i produkcją safianu i nazywane stąd Małą stolicą Ormian Polskich.
Miasto na granicy z Rumunią, którą wyznaczała rzeka Czeremosz. Znane głównie z epizodów kampanii wrześniowej. 17 września 1939 na tutejszej plebanii unickiej z udziałem prezydenta RP Ignacego Mościckiego odbyło się ostatnie posiedzenie rządu RP w II Rzeczypospolitej.
Dla zainteresowanych publikujemy fragmenty artykułów dotyczących pobytu Józefa Piłsudskiego na Syberii.
Głosy krytyczne
Józef Piłsudski na Syberii. Niewygodne fakty o „zsyłce” przyszłego Marszałka
Autor: Kamil Janicki, Wielka Historia
Nie organizował zamachu na życie cara i nie został skazany na zesłanie. A za to, że zamieszkał w Kireńsku pobierał pensję od rosyjskich władz.
Zesłanie przyszłego Komendanta i Marszałka na Sybir przeszło do legendy. Widziano w nim dowód wielkiego hartu ducha. A także – przykład patriotyzmu, przejawianego już w latach młodości. Rzeczywistość była bardziej skomplikowana.
Dziewiętnastoletni Piłsudski był zagubionym, neurotycznym chłopakiem. Po latach sam przyznał – w wywiadzie, udzielonym Arturowi Śliwińskiemu – że w tym czasie trapiły go myśli samobójcze. Nie wiedział co ze sobą zrobić, a studia, na które uczęszczał w Charkowie porzucił już po pierwszym roku.
To właśnie wtedy doszło do wydarzeń, które popchnęły jego życie na nowe tory. W 1886 roku Józef został uwikłany w terrorystyczny spisek, mający na celu zgładzenie cara Aleksandra III.
Czy Piłsudski organizował zamach na cara?
W intrydze brał udział jego starszy brat, Bronisław, ale sam Ziuk nawet nie wiedział, że coś się kroi. Miał natomiast ogromnego pecha. Jednemu z zamachowców podano jego adres jako możliwą kryjówkę podczas pobytu w Wilnie.
Na tym udział chłopaka w spisku właściwie się kończył. Były tego świadome nawet władze carskie. W przeciwieństwie do prawdziwych członków sprzysiężenia, Józef nie został w ogóle postawiony przed sądem. W jego sprawie wydano tylko decyzję administracyjną. Na jej mocy miał na pięć lat osiedlić się na Syberii.
Pensja za pobyt na Syberii
Nie była to zasadniczo zsyłka, a tym bardziej katorga. Piłsudski mieszkał w dość przestronnym domu i nikt nie oczekiwał, że weźmie się do jakiejkolwiek pracy. Ponieważ zaś nie był skazańcem, to za jego pobyt na Syberii… powinno było płacić państwo rosyjskie. Tak też się stało.
Zachowane zapiski przyszłego buntownika wskazują, że prowadził on w tej sprawie korespondencję z władzami. Wprawdzie nieregularnie, ale wypłacano mu pensję pokrywającą koszty osiedlenia. A problemy w tej materii wynikały tylko z tego, że zdaniem urzędników Józef był zbyt zamożny, by otrzymywać zapomogi.
Zesłanie Józefa Piłsudskiego na Syberię – data, przyczyny, powrót
Autor: Herbert Gnaś
Na ironię losu, a nawet na chichot historii zakrawać może fakt, że organizujemy zamach z jednym z braci, by 20 lat później przewodzić swojemu państwu przeciwko innemu państwu, którym rządzi drugi brat. Mniej więcej tak się jednak stało w przypadku Józefa Piłsudskiego, który miał styczność z przygotowywaniem zamachu przez Aleksandra Uljanowa, starszego brata Włodzimierza. Pierwszym państwem była więc Polska, a drugim – sowiecka Rosja. W artykule postaramy się prześledzić losy Józefa Piłsudskiego w tym kontekście, czyli kolejno: sprawa spisku, aresztowanie – słynna Twierdza Pietropawłowska, Syberia i powrót do Wilna.
Aresztowanie Józefa Piłsudskiego: data i przyczyny
Z grupą konspiratorów wileńskich, do której należał Piłsudski kontakt nawiązała komórka terrorystyczna o nazwie Narodnaja Wola. W tej grupie spiskowców byli zarówno polscy, jak i rosyjscy studenci. Ich celem miała stać się carska Rosja a konkretnie wysoko postawione osoby, pierwszym zaś konkretnym celem miał być sam car Aleksander III. Józef Łukaszewicz i Aleksander Ulianow, starszy brat Iljicza, mieli skonstruować bombę, w której dla pewności zamierzano umieścić także truciznę. Tę właśnie truciznę miał zdobyć Bronisław Piłsudski, brat Józefa. Następnie truciznę tę miał przekazać przybyłemu z Petersburga Michałowi Kanczerowi, Józef zaś w dniu, kiedy Kanczer przebywał w Wilnie, był jego przewodnikiem. Później Józef miał jeszcze za zadanie przenocować jednego z członków grupy, Oresta Goworuchina, który przez Wilno uciekał za granicę, został bowiem namierzony przez policję.
Pierwsza próba przeprowadzenia zamachu została podjęta 10 marca 1887 roku. Bomba miała zostać rzucona na powóz cara, ten jednak nie wyjechał z pałacu, podobnie kolejnego dnia. Trzeciego dnia z kolei oczekiwano, że Aleksander III wybierze się na mszę poświęconą Aleksandrowi II i tego dnia doszło do przypadkowego aresztowania zamachowców. Policja bowiem co prawda śledziła jednego z nich, ale powód tego był zupełnie inny.
Aresztowanie Piłsudskiego miało miejsce 22 marca 1887 roku. Miejscem, do którego trafił do aresztu była Twierdza Pietropawłowska. Aresztowany został także brat Józefa Bronisław. Jedną z osób, które wydały pozostałych był Michał Kanczer. Proces rozpoczął się 27 kwietnia. Obaj bracia zostali skazani,
Bronisław na 15 lat katorgi na Sachalinie, a Józef administracyjnie na 5 lat pobytu na Wschodniej Syberii, ponieważ nie zostały mu postawione zarzuty przygotowywania zamachu, a w trakcie procesu zeznawał jako świadek. Miał zeznawać w kontekście pobytu Kanczera i Goworuchina w Wilnie.
Zesłanie Józefa Piłsudskiego na Syberię: droga i pobyt na miejscu
Początek drogi i bunt w więzieniu w Irkucku
Droga Piłsudskiego na Syberię, razem z około 60 innymi osobami, rozpoczęła się 25 maja 1887 roku. Józef Piłsudski był jedynym Polakiem w tej grupie. Przejechali transportem kolejowym do Niżnego Nowogrodu, później barką przez Wołgę i Karnę do Permu, następnie koleją do Tiumenia i barką Obem z Irtyszem do Tomska, gdzie spędzili dwa tygodnie w więzieniu. Następnie Piłsudskiego czekała długa droga najpierw do Krasnojarska a potem do Irkucka, gdzie dotarł 4 października. Tam miejscowy gubernator miał zadecydować o jego dalszym losie. Miejscem zesłania Piłsudskiego miał stać się Kireńsk, znajdujący się 1000 km od Irkucka. Zanim jednak tam trafił pozostał w więzieniu w Irkucku, bowiem czekano, aż zamarznie Lena.
Kiedy przebywał w tym więzieniu doszło do jednego istotnego wydarzenia. Za wszczęcie awantury z policmajstrem jednego z więźniów nakazano zamknąć w karcerze, ten jednak uciekł do celi. Wydania go z niej odmówili współwięźniowie. Interweniowali strażnicy, ale bez przekonania. Następnego dnia, kiedy pojedyncze cele zostały zamknięte inni więźniowie z otwartych wspólnych cel wyłamali do nich drzwi.
Kiedy nikt się później nie pojawił, aby więźniów ponownie pozamykać, ci zgromadzili się w jednej z cel na naradę. Wykorzystał to policmajster nakazując jej zamknięcie. Gdy więźniowie nie posłuchali nakazu dobrowolnego opuszczenia celi, wkroczyli do niej żołnierze i pobili więźniów kolbami karabinów. 6 grudnia Józef Piłsudski był sądzony wraz z innymi, zarzuty dotyczyły wywołania buntu. Otrzymał karę najpierw 3 a następnie po wniosku prokuratora o rewizję 6 miesięcy więzienia.
Pobyt Józefa Piłsudskiego w Kireńsku
13 grudnia został zabrany saniami na miejsce zesłania, do Kireńska, gdzie dotarł 23 grudnia. Przebywający tam zesłańcy nie byli specjalnie pilnowani z oczywistej przyczyny: braku możliwości ucieczki. Otrzymywali skromne jak na tamten czas kwoty 10 rubli na miesiąc, co jednak w roku 1889 Piłsudskiemu cofnięto, ponieważ był synem „bogatego ojca”. Grupa zesłańców zatrudniała się u miejscowych kupców, trudniła się także polowaniem. Sam Piłsudski pracował między innymi jako kancelista.
5 października 1888 roku Józef wysłał podanie o przeniesienie na Sachalin, odmówiono mu jednak, podobnie jak w przypadku jego podania z 1890 roku, kiedy wnioskował o umożliwienie mu odbycia reszty kary pod dozorem policyjnym w Wilnie. W listopadzie roku 1888 roku rozpoczął odbywanie kary związanej z wydarzeniami w Irkucku. Pierwszą noc spędził w drewnianym areszcie, gdzie temperatura spadała do -40⁰C, później, do 8 kwietnia 1889 roku, odbywał ją w charakterze pisarza w kancelarii szpitala więziennego.
W Kireńsku Piłsudski poznał Leonardę Lewandowską, szwagierkę Stanisława Landego, z którą się związał a nawet zamieszkał. Kiedy Leonarda 19 marca 1890 roku wyjechała do Irkucka (22 kwietnia kończył się jej czas zesłania), Piłsudski wysłał podanie o przeniesienie do Tunki licząc na to, że spędzi trochę czasu w stolicy guberni. Józef powrócił z Kireńska do Irkucka w czerwcu lub lipcu, jednakże 29 lipca Leonarda wyruszyła już do swojego domu na Ukrainie. Józef Piłsudski został natomiast przeniesiony do Tunki.
Zesłanie Józefa Piłsudskiego na Syberię: czas późniejszy
Tunka to niewielka wieś znajdująca się około 200 kilometrów od Irkucka. W momencie, kiedy Piłsudski tam przybył (6 sierpnia 1890 roku) przebywało w niej łącznie 19 zesłańców. Znajdowali się tam pod nadzorem policyjnym. Józef Piłsudski nadal nie otrzymywał zasiłku, zaczął natomiast udzielać lekcji dzieciom lekarza Afanasija Michalewicza. Z końcem roku 1890 jego sytuacja się jednak poprawiła, bowiem nie tylko przywrócono mu wspomniany zasiłek, ale otrzymał także wyrównanie za 5 miesięcy.
Przez większość pobytu w Tunce pisał listy do Leonardy. Poczta była stamtąd zabierana tylko raz w tygodniu, a do adresata docierała zwykle w ciągu około trzech tygodni. W późniejszym czasie listy Piłsudskiego wraz z listami kilkoma innymi osobami zostały objęte cenzurą. Ostatecznie Józef i Leonarda nigdy nie związali się ze sobą już po Syberii.
W dniu 20 kwietnia 1892 roku zakończył się czas zesłania Józefa Piłsudskiego i razem z grupą kilku zesłańców został w tym czasie zwolniony. Syberia już była za nim, zakazano mu jedynie zamieszkania w miastach uniwersyteckich a także w Niżnym Nowogrodzie oraz Twerze. Ostatecznie opuścił Irkuck 24 maja 1892 roku a do Wilna powrócił 30 czerwca.
Bibliografia:
- A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Czytelnik, Warszawa 1988.
- W. Jędrzejewicz, Józef Piłsudski 1867-1935. Życiorys, Myśl, Warszawa 1985.
- Marszałek Józef Piłsudski, https://przystanekhistoria.pl/download/166/74314/broszuraPilsudskiinternet.pdf, dostęp: 26.11.2020.
- Z. J. Wójcik, Rosyjski przekaz o Józefie Piłsudskim na zesłaniu w Tunce, „Niepodległość i Pamięć”, nr 11/1998.
Fundacja Lwów i Kresy Południowo-Wschodnie prowadzi też Muzeum Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich. Budynek dworu spod Stanisławowa został odtworzony a jego wyposażenie jest oryginalne.
Opiszemy dwór w odrębnym wpisie.
