Upamiętnienie powstańców listopadowych w Broniszach – Wirtualne Muzeum Ożarów Mazowiecki

Upamiętnienie powstańców listopadowych
poległych w bitwie pod Broszami 17.08.1831 r.

Podróżując po naszym pięknym kraju możemy zobaczyć liczne pomniki, kapliczki i krzyże, które upamiętniają postaci lub wydarzenia związane z walką Polaków o niepodległość. Również na terenie miasta i gminy Ożarów Mazowiecki znajdują się pomniki i miejsca pamięci narodowej. Jednym z nich jest głaz upamiętniający powstańców listopadowych poległych w bitwie pod Broniszami, który znajduje się w parku im. prof. Stefana Moszczeńskiego w Broniszach. Jest to miejsce szczególne dla mieszkańców. Przybliżmy historię z nim związaną.

Powstanie Listopadowe na Ziemi Ożarowskiej

Powstanie Listopadowe zapisało się w historii gminy Ożarów Mazowiecki wydarzeniami związanymi z bitwą pod Broniszami oraz przemarszem przez te tereny wielotysięcznych armii.

Pod koniec powstania w sierpniu 1831 roku, kiedy wojska rosyjskie zbliżały się od zachodu do stolicy, gen. Henryk Dembiński, pełniący funkcję wodza naczelnego, wydał rozkaz wycofania armii spod Bolimowa do Warszawy. W czasie przemarszu traktem Kaliskim (szosa Poznańska) oddziały polskie rozbiły obóz pod Kopytowem nad Utratą, a Kwatera Główna mieściła się w karczmie w Ołtarzewie. (Karczma ”Napoleońska”, znajdowała się u wylotu ul. Lipowej, została zniszczona w czasie II Wojny Światowej).

Wojciech Stattler 1850 r. gen Henryk Dembiński

17 sierpnia pod Broniszami doszło do starcia oddziałów polskich z wojskami rosyjskimi. W trakcie walki zginęło lub zostało rannych kilkuset żołnierzy polskich, a ponad tysiąc dostało się do niewoli. Poległych żołnierzy chowano wtedy na polu walki lub w najbliższej okolicy, najczęściej w zbiorowych mogiłach.

Czytaj o bitwie:

193 rocznica Powstania Listopadowego (bitwa w ówczesnej prasie),

Bitwa pod Broniszami

W tamtym czasie wieś Bronisze stanowiła własność Korwin Szymanowskich. Bracia Stanisław i Teofil Szymanowscy wspierali Powstanie Listopadowe, a syn Teofila, płk. Feliks Szymanowski brał w nim udział. Za zasługi został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari.

Po upadku powstania uczestników spotkały liczne represje, zsyłka na Sybir oraz konfiskata majątku. Rodzinę Szymanowskich i Dembińskich car Mikołaj I ukarał odbierając im majątki ziemskie, a gen. Dembińskiemu groziła kara śmierci dlatego zmuszony był emigrować z Królestwa.

Pamięć walk Powstania Listopadowego była żywa w społeczeństwie polskim. Zachowała się notatka prasowa w dwutygodniku Echa Podmiejskie o obchodach w 1930 roku w Ożarowie setnej rocznicy Powstania Listopadowego. Można o tym przeczytać we wpisie Nieznane oblicze O.K.S. „Start” pod linkiem.

Kopiec z Powstania Listopadowego

Od 1841r. Bronisze należały do rodziny Moszczeńskich, ostatnim właścicielem majątku był prof. Stefan Moszczeński. Przed I Wojną Światową mogiła powstańcza usypana w formie niewielkiego kopca znajdowała się na końcu parku od strony północnej a gospodarze otaczali to miejsce szczególną opieką.

Zdjęcie z 1910 roku. Na końcu alei parkowej widoczny kopiec mogiły powstańców listopadowych poległych w bitwie pod Broniszami 17 sierpnia 1831 roku. Stefan Moszczeński z siostrzenicą matki Dzidzią Wierzchleyską. Ze zbiorów J. Lędzion. Zdjęcie z wystawy Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi (dawna Centralna Biblioteka Rolnicza)

Mogiła powstańcza po 1945 r.

Po wojnie w oficynie dworskiej w Broniszach mieściła się Wojskowa Intendentura – Wojskowy Wydział Oświaty.

Murowana, piętrowa oficyna dworska w Broniszach. Zdjęcie Grażyna Lipska-Zaremba

Komisja rolna, która w tym czasie przeprowadzała kontrolę gospodarstwa w Broniszach stwierdziła, że cmentarzysko zostało zlikwidowane, krzyże usunięte, krzewy wycięte, a ziemię zaorano.

Punkt 4 protokołu Komisji Rolniczej

Protokół Komisji Rolnej z 16 czerwca 1945 roku, całość. W dokumencie podano błędnie datę Powstania Styczniowego 1863 a nie Listopadowego 1831. Ze zbiorów Jana Mikołajczyka

Od 1946 roku następuje przejmowanie majątku ziemskiego prof. Stefana Moszczeńskiego przez państwo. W lipcu 1949 r. powstaje Gospodarstwo Nasienno – Szkółkarskie podległe CNOS, którego kierownikiem był Tadeusz Paliński. Podjął się on odszukania źródeł historycznych, które pozwoliły ustalić, że w czasie Powstania Listopadowego pod Broniszami doszło do starcia oddziałów polskich z wojskami rosyjskimi.

Głaz z tablicą pamiątkową oraz krzyż

W 1986 roku pracownicy Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych Bronisze ponownie sięgnęli do źródeł historycznych i z okazji 155.rocznicy bitwy ufundowali wraz mieszkańcami pamiątkową tablicę umieszczoną na głazie oraz postawili krzyż. Dyrektorem był w tym czasie mgr inż. Stanisław Sasinowski.

Tekst Franciszka Ksawerego Sawickiego opublikowany w Życiu Warszawy 9 grudnia 1988 roku. Z kolekcji Jana Mikołajczyka

Stalowy krzyż wykonała w warsztacie zakładowym Grupa Remontowo – Budowlana, którą kierował inż. Jan Sowidzki.

Upamiętnienie Powstańców Listopadowych w 1986 roku w 155.rocznicę bitwy pod Broniszami. Zdjęcia pochodzą z opracowania „Bitwa pod Broniszami” przygotowanego w 1993 roku przez Jana Sowidzkiego.

W 1994 roku zmieniono tablicę, zachowując jej treść merytoryczną. Pozostaje ona w tym kształcie do dnia dzisiejszego.

20 lipca 1989 roku, w 158 rocznicę bitwy proboszcz parafii pw. Św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Gołąbkach ks. Stanisław Tomaszewski odprawił Mszę św. polową, wygłosił homilię i poświęcił symboliczną mogiłę, krzyż oraz pamiątkową tablicę.

Wpis w kronice parafialnej kościoła w Gołąbkach

Tablica pamiątkowa z 1986 roku, otoczenie i dojście do kamienia wysypane grysem. Zdjęcie ze zbiorów Ewy Marczyńskiej. Tak wyglądało miejsce upamiętnienia do sierpnia 2021 roku.

W 2009 roku Hodowla Roślin Bronisze Sp. z o.o. zostaje przejęta wraz z parkiem przez PlantiCo Zielonki Sp. z o. o.

W 2012 roku na wniosek Grzegorza Kilena, ówczesnego sołtysa i Rady Sołeckiej Bronisz, głaz z tablicą i krzyżem zostały wpisane na listę miejsc pamięci narodowej.

W 2018 roku Gmina Ożarów Mazowiecki nabyła prawa do dysponowania terenem parku od firmy PlantiCo, a rok później rozpoczęto modernizację parku, który został udostępniony mieszkańcom.

W sierpniu 2021 roku, w 190.rocznicę bitwy położono w tym miejscu granitową kostkę, posadzono cisy oraz uporządkowano teren.

11 listopada 2021 roku. Zdjęcie ze zbiorów Ewy Marczyńskiej

Co roku w Święto Niepodległości odbywają się w tym miejscu uroczystości patriotyczne, na których władze samorządowe, stowarzyszenia, kombatanci, harcerze oraz mieszkańcy oddają hołd poległym żołnierzom składając kwiaty i zapalając znicze.

11 listopada 2022 roku w Broniszach

Od kilku lat w wydarzeniu uczestniczy Szwadron Honorowy 3 Pułku Szwoleżerów Mazowieckich im. płk. Jana Kozietulskiego z siedzibą w Umiastowie.

Warta honorowa w 2021 roku

Po części oficjalnej w Filii Domu Kultury „Uśmiech” tradycyjnie odbywa się koncert, na którym mieszkańcy oraz przybyli goście mogą wysłuchać oraz wspólnie zaśpiewać pieśni patriotyczne.

Koncert w filii DK „Uśmiech” w 2022 roku. Zdjęcie ze zbiorów GL-Z

Wpis na temat mogiły powstańczej został opracowany na podstawie ogólnie dostępnych źródeł oraz informacji przekazanych przez mieszkańców Bronisz. Trudno określić czas, w którym kopiec został zlikwidowany, a mogiłę przeniesiono na teren parku. Według jednej relacji mogły być to lata 50.ubiegłego wieku kiedy powstawało Gospodarstwo CNOS, druga mówi o latach 70. kiedy postawiono w tym miejscu szklarnie. Obecnie teren ten zajmuje Centrum Ogrodnicze Bronisze.

Z przekazów mieszkańców możemy dowiedzieć się, że jeszcze na początku lat 80.mogiła wraz z drewnianym krzyżem znajdowała się w parku ok. 50 m. na północny – zachód od obecnego pomnika. Najważniejsze jednak, że pamięć o tamtych wydarzeniach sprzed 193.lat przetrwała do dziś i możemy w tym symbolicznym miejscu oddawać cześć nie tylko powstańcom listopadowym, ale wszystkim walczącym o niepodległość Polski.

Podziękowania.

Dziękuję za przekazane relacje i zdjęcia: Marii Sypule, Grzegorzowi Kilenowi i Janowi Mikołajczykowi oraz Bogumile Borkowskiej.

Opracowania:

„Dzieje Ziemi Ożarowskiej”, dr Stefan Lewandowski (2007 r.),
„Ślady ludzi i historycznych wydarzeń w gminie Ożarów Maz.,Lech Sedlaczek (2000r),
”Bitwa na przedpolu Warszawy 17 sierpnia1831” Michał Kochanek,
„Moszczeński Stefan (1871-1946),twórca ekonomii rolnej” Kamiński Daniel (2015r.),
„ Stare Babice na przestrzeni wieków”, praca zbiorowa (2019 r), „Niezwykły Ursus”, Jerzy Domżalski (2008).

Ewa Marczyńska

Galerie zdjęć

Rok 2024

W 2024 roku po raz pierwszy Bronisze gościły na uroczystości starostę Powiatu Warszawskiego Zachodniego.

Tradycją stała się asysta wojskowa Szwadronu Honorowego 3 Pułku Szwoleżerów Mazowieckich mającego za patrona płk. Jana Kozietulskiego, dowódcę słynnej szarży pod Somosierrą. Szwadron stacjonuje w Umiastowie. Szwadron jest oddziałem Kawalerii Ochotniczej. Formalnie jest Stowarzyszeniem skupiającym miłośników koni, kawalerii i wojska.

Sołectwo Bronisze pięknie przygotowało pomnik (szczególnie Ewa Marczyńska, Lidia i Piotr Długoszowie) i jego otoczenie, poczęstunek grochówką, ciasta i napoje a DK Uśmiech zaprosił POWIDOKI band na koncert w siedzibie filii. W wykonaniu wokalistki Leny Fisher, przy akompaniamencie pianisty Macieja Pyca usłyszeliśmy znane pieśni w aktorskiej wersji nostalgicznej. Licznie przybyli mieszkańcy i goście spodziewali się wspólnego śpiewania pełnych animuszu piosenek żołnierskich i patriotycznych ale oklaskiwali zupełnie inne wykonanie tych pieśni.

Andrzej Sagan, sołtys Bronisz i Paweł Kopera, przewodniczący Rady Sołeckiej, w imieniu mieszkańców wsi, przekazali panu staroście Romualdowi Reszce kopię obrazu „Bitwa pod Broniszami”. Podobną kopię otrzymał Krzysztof Jabłoński, dyrektor Domu Kultury „Uśmiech”.
To kopia obrazu rosyjskiego malarza batalisty Bogdana Willewalde. Obraz znajduje się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego.
Pamiątki otrzymali też przedstawiciele szwoleżerów, w związku z 20.leciem ich działalności..
Z roku na rok przybywa osób biorących udział w tej uroczystości. Nie liczyliśmy ale było przygotowanych 100 porcji grochówki, tuż przed 15 zostały tylko 3 pojemniki.