Na ziemiach polskich będących pod zaborami pierwsze drogi bite poza miastami zaczęły powstawać pod koniec XVIII wieku. Poprzednio szlaki drogowe nie były utwardzone, a o możliwość przejazdu starali się sami podróżujący likwidując większe wyboje przez zasypywanie ich gruntem z poboczy i wzmacniając gałęziami drzew i krzewów rosnących na poboczach.
W zaborze rosyjskim na początku XIX wieku powołane zostały pierwsze służby techniczne w administracji drogowej. Podstawowym stanowiskiem w zarządzaniu i opiekowaniu się określonym odcinkiem drogi, zwykle długości około 10 wiorst (ok. 10 kilometrów) był DRÓŻNIK. Od czasu uzyskania niepodległości koszarki oznaczano metalowymi tabliczkami.
Tabliczka DRÓŻNIK. Widoczne atrybuty pracy dróżnika. Zdjęcie ze strony archiwum GDDKiA
Dróżnicy mieli obowiązek codziennego obchodu przydzielonego odcinka drogi, dokonywania drobnych napraw a w przypadku wystąpienia poważniejszych uszkodzeń w uzgodnieniu z przełożonymi wynajęcia pracowników do wspólnej naprawy drogi.
Według opowiadania obecnego Drogomistrza z Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Warszawie Rejon Ożarów Mazowiecki pana Marka Jastrzębskiego oraz z dostępnych źródeł, dróżnicy powoływani na swój urząd otrzymywali do zagospodarowania działkę o powierzchni jednego hektara, położoną przy obsługiwanym odcinku drogi, na której powstawał budynek mieszkalny zwany koszarką, dróżniczówką, dróżnikówką, lub drogomistrzówką, na terenie musiały też powstać studnia, budynek gospodarczy ze stajnią i stodółką gdzie przechowywane były niezbędne sprzęty do pracy dróżnika. Bywało, że dróżnik posiadał konia, furmankę ale obowiązkowo łopatę, kosę, grabie, oskard, młoty i młotki do tłuczenia kamieni oraz podstawowe narzędzia ciesielskie a od lat międzywojennych nawet rower.
W początkach działania służb drogowych dróżnicy, jako służba państwowa byli wyposażeni w broń służbową, którą po 1831 roku im odebrano, następnie znów przywrócono a w roku 1860 odebrano ostatecznie.
Rysunek dróżnika wykonany przez Kazimierza Stachurskiego
W WIADOMOŚCIACH DROGOWYCH z listopada 1932 r. Nr 68, inż. Eugeniusz Chołod w artykule pod tytułem ,,Dróżnik jako szeregowiec drogowy’’ określa wymagania i niezbędne kwalifikacje jakie powinien posiadać Dróżnik (pisownia oryginalna):
Czasopismo „Wiadomości Drogowe z 1932 roku
1) Przedewszystkiem dróżnik jako siła robocza: przysypuje on jezdnię, łata wyboje, podbiera tułacze, odwadnia jezdnię, usuwa zaspy śnieżne – musi więc to być człowiek zdrowy, (bez defektów rąk, nóg, oczu) fizycznie dobrze rozwinięty, w sile wieku, odporny na niepogodę;
2) dróżnik jest to jakby najniższa kategoria urzędnika, któremu porucza się przestrzeganie przepisów drogowych – musi to być jednostka umiejąca mówić po polsku, czytać i pisać;
3) będąc stale na drodze i mieszkając przy drodze i w związku ze swoją służbą stykając się stale z ludźmi, dróżnik musi być człowiekiem kulturalnym, grzecznym i dobrze wychowanym, nie nadużywającym alkoholu, musi być przyzwoicie ubranym, koło domu i w mieszkaniu musi zachować wzorowy porządek;
4) w związku z przydziałem niektórym dróżnikom funkcji, że tak się wyrażę ,,sanitariusza’’ w razie wypadków samochodowych na drogach, wymaga się, od niego choć w minimalnym zakresie wiedzy w tym kierunku;
5) nieodłączną rzeczą przy drodze są drzewka dekoracyjne, a nawet owocowe; niektórzy dróżnicy mają pod swoją opieką szkółki drzewne, też i w tej gałęzi ,,ogrodniczej” tych minimalnych zasobów wiadomości możemy i musimy wymagać od dróżnika;
6) niema, przynajmniej w naszych warunkach, dróżnika, który by nie miał na powierzonym mu odcinku choćby jednego mostu drewnianego – musi zatem być i tym domorosłym cieślą, by móc bieżący remont na mostach dokonać, zreperować płot, taczkę, arfę lub inny sprzęt drogowy;
7) dróżnik przy wykonywaniu swych różnorakich prac bardzo często ma do pomocy swojej robotników nad któremi ma dozór i wówczas wymagane jest od niego i wzbudzenie szacunku jako do przełożonego i stanowczość, jak również możność sporządzenia choćby prowizorycznej listy płacy.
Poszukując informacji jak na naszym terenie działały służby drogowe udało się ustalić położenie koszarek wzdłuż Szosy Kaliskiej (obecnie droga krajowa 92), odcinek od rogatek warszawskich, obecnie róg ulicy Połczyńskiej i Lazurowej, dawniej Chrzanów, do Paprotni ulica Sochaczewska róg Kampinoskiej.
Wspólną cechą siedmiu odnalezionych miejsc lub stojących jeszcze koszarek jest ich usytuowanie po północnej stronie trasy to jest po prawej stronie jadąc w kierunku Sochaczewa i Poznania. Wszystkie koszarki spełniały wymogi opisane powyżej. Sześć z nich jeszcze istnieje ale żadna z nich już nie pełni swojej funkcji.
Teraz spróbuję przedstawić kolejno poszczególne koszarki – dróżnikówki rozpoczynając od obiektu trzeciego w kolejności jadąc z Warszawy, jeszcze stojącego w Ożarowie Mazowieckim przy ulicy Poznańskiej 302
KOSZARKA W OŻAROWIE
Teren koszarki w Ożarowie, który mam w pamięci do dzisiaj, opisowo pasuje do opowiadania pana Marka Jastrzębskiego, do niedawna Drogomistrza GDDKiA w Ożarowie Mazowieckim. Pan Marek już jest na emeryturze. Budynek dróżnikówki nie zmienił się w gabarytach, co odkryłem przeglądając stare mapy inwentaryzacyjne z 1943 roku. Budynek na mapie posiada kształt zbliżony w rzucie do kwadratu. Zmienione zostało pokrycie dachu (początkowo był kryty strzechą, później eternitem a obecnie blachą), wymieniono drzwi wejściowe i okna pozostawiając je w dawnych miejscach.
Zdjęcie koszarki w Ożarowie Mazowieckim z Google z 2017 r. (pokryta eternitem)
Zdjęcie Marianny Mińkowskiej, matki dróżnika Stefana Mińkowskiego z jednym z młodszych synów, na progu koszarki rok 1925- 30 r.
Jeszcze w latach pięćdziesiątych na terenie koszarki była w podwórzu studnia, istniał też drewniany budynek gospodarczy – stodółka kryta strzechą a za nią wygódka.
Fragment mapy z 1943 roku z zaznaczoną lokalizacją koszarki przy ulicy Poznańskiej blisko skrzyżowania ze Szkolną.
Drogomistrz pan Marek Jastrzębski przypomniał ciekawą historię rozbiórki drewnianego budynku gospodarczego. Podczas rozbiórki budynku gospodarczego, w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku, w słomianej części pokrycia pracownicy znaleźli ukrytą prawdopodobnie w czasie drugiej wojny, broń. Był to pistolet nazywany belgijką piątką, dobrze zakonserwowany, z zapasem amunicji. Ówczesny drogomistrz pan Henryk Jastrzębski polecił pracownikom odnieść znalezisko na posterunek MILICJI.
Wracając do opisu koszarki. Część terenu służyła rodzinie dróżnika jako warzywniak i ogród a pas wzdłuż ulicy Szkolnej był szkółką drzew. Za budynkiem gospodarczym był plac, na którym leżały materiały do konserwacji dróg: piasek, żwir, kamienie drewno.
Zdjęcie dawnej koszarki od podwórka (pokryta blachodachówką). Stan na 26 listopada 2019 roku
Historię koszarki w Ożarowie koło Warszawy udaje się udokumentować przynajmniej od 1891 roku. Dróżnikiem w Ożarowie był Franciszek Mińkowski. Dowodem tego jest zapis w parafialnej księdze Żbikowa w języku rosyjskim (nazwisko zapisane również w języku polskim). Pod numerem 110 istnieje zapis, z którego wynika, że dnia 25 czerwca 1891 roku o godzinie dziewiątej wieczorem zjawił się Franciszek Minkowski, dróżnik szosowy z Ożarowa aby zgłosić urodzenie się jego drugiej córki Małgorzaty. Jest też inny wcześniejszy zapis z roku 1889, z którego dowiadujemy się o urodzeniu się pierwszej córki Stanisławy i o tym, że Franciszek Mińkowski był wówczas dróżnikiem w Broniszach. Franciszek Mińkowski, urodzony w 1860 roku pełnił swoją służbę do śmierci w 1918 roku. Pochowany został na cmentarzu w Żbikowie wraz z małżonką Marianną z domu Świątek. Franciszek i Marianna (urodzona w 1865 lub 66 roku, zmarła w listopadzie 1950 roku) Mińkowscy mieli jedenaścioro dzieci, osiem córek i trzech synów. Dwie córki zmarły w latach dziecięcych, pozostali przeżyli obie wojny światowe.
Następcą Franciszka był Stefan Mińkowski najstarszy z braci Mińkowskich, który objął funkcję dróżnika po śmierci ojca.
Zdjęcie kawalerskie Stefana Mińkowskiego
W dokumencie nr 105 z 1921 roku odnalezionym w księgach parafii w Żbikowie znajduje się zapis ,,Działo się trzydziestego października tysiąc dziewięćset dwudziestego pierwszego roku, o godzinie szóstej wieczorem. Wiadomo czynimy iż w obecności pełnoletnich świadków: Józefa Stępniaka tapicera z Domaniewa i Wacława Garbolińskiego kolejarza z Bronisz, w dniu dzisiejszym zawarty został religijny związek małżonków pomiędzy Stefanem Mińkowskim , kawalerem, dróżnikiem szosowym, urodzonym i zamieszkałym w Ożarowie synem nieżyjącego Franciszka i Marjanny ze Świątków, małżonków Mińkowskich, lat dwadzieścia osiem mającym, a Rozalią Godos, panną, urodzoną i zamieszkałą w Domaniewie przy rodzicach, córką Franciszka i Antoniny z Paradowskich, małżonków Godos, lat dziewiętnaście mającą”.
Zdjęcie ślubne Stefana i Rozalii z Godosów Mińkowskich . Data ślubu 30 października 1921 roku.
Z tego dokumentu dowiadujemy się, że w 1921 roku Stefan Mińkowski mając 28 lat był już dróżnikiem szosowym w Ożarowie. Ponieważ w dalszej części, wcześniej przytoczonego artykułu z Wiadomości Drogowych, autor określa minimalny wiek dróżnika na 22 lata to jest po odbyciu służby wojskowej, można przypuszczać, że Stefan Mińkowski mógł zostać dróżnikiem nawet pięć lat wcześniej czyli w 1916 roku ale najprawdopodobniej stało się to w 1918 roku po śmierci ojca.
Zdjęcie dróżnika szosowego w Ożarowie Mazowieckim Stefana Mińkowskiego.
Pełnił swoją służbę na stanowisku dróżnika w Ożarowie podobnie jak ojciec, aż do śmierci w 1957 roku.
Zdjęcie z legitymacji służbowej dróżnika Stefana Mińkowskiego.
Za czasów służby Stefana Mińkowskiego Szosa Kaliska a później ulica Poznańska posiadała szerokość, jak większość dróg bitych, dziewięć i pół metra, przy krawędziach jezdni miała rowy odwadniające, porośnięte trawą i dziką roślinnością, (na załączonym fragmencie mapy widać zaznaczone rowy odwadniające i mostki nad nimi umożliwiające wjazd na posesje). Szosa obsadzona była po obu stronach klonami i jesionami tworzącymi w zależności od pory roku zielony, kolorowy lub szary tunel. Za linią drzew wydeptane były ścieżki miejscami wysypane żwirem. Na rowach można było spotkać pasące się za zgodą dróżnika krowy. Widok szosy Poznańskiej można zobaczyć na fotografii z czasów drugiej wojny światowej w zakładce ,,Młyny w Ożarowie” na naszej stronie www.wmom.pl
Po roku 1957 czasowo obsługę odcinka Ożarowskiego przejęli dróżnicy z sąsiednich koszarek w Broniszach i w Święcicach.
W roku 1969 do Ożarowa przybywa, przeniesiony służbowo z Rejonu Eksploatacji Dróg Publicznych w Warszawie do Rejonu w Sochaczewie, pan Henryk Jastrzębski i obejmuje stanowisko Drogomistrza zarządzającego odcinkiem szosy Poznańskiej od granicy Warszawy do Sochaczewa i pełni tę funkcję do roku 1983.
Zdjęcie z października 1982 r. Dyrekcja i pracownicy Rejonu Eksploatacji Dróg Publicznych w Sochaczewie przed budynkiem Oddziału w Ożarowie w pierwszym rzędzie, pierwszy z prawej Drogomistrz Henryk Jastrzębski w ostatnim rzędzie w okularach i z wąsikiem przyszły Drogomistrz Marek Jastrzębski.
W latach 1983 do 2005 odcinkiem zarządzał drogomistrz pan Jerzy Dzięcioł a po jego przejściu na emeryturę stanowisko to objął pan Marek Jastrzębski, syn Henryka, który tę funkcję pełnił do przejścia na emeryturę w 2021 roku.
Obecna nazwa przedsiębiorstwa zarządzającego opisanym odcinkiem trasy poznańskiej brzmi: GENERALNA DYREKCJA DRÓG KRAJOWYCH I AUTOSTRAD Oddział w Warszawie Rejon Ożarów Mazowiecki.
Teren Ożarowskiej koszarki o powierzchni około jednego hektara był i jest użytkowany do dzisiaj przez służby drogowe, które w ramach reorganizacji nosiły różne nazwy:
- – do roku 1979 Rejon Eksploatacji Dróg Publicznych w Sochaczewie
- – od roku 1979 do 30.09.1982 r. Rejon Dróg Publicznych w Warszawie
- – od 01.10.1982 r. do 30.06.1991 r. Rejon Dróg Publicznych w Ożarowie
- – od 01.07.1991 r. do 31.12.1998 r Dyrekcja Okręgowa Dróg Publicznych w Warszawie Zarząd Dróg Krajowych w Ożarowie Mazowieckim
- – od 01.01.1999 r do 31.03.2002 r. Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych Oddział Centralny w Warszawie Rejon Dróg Krajowych Ożarów Mazowiecki
- – od 01.04.2002 r. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Warszawie Rejon Ożarów Mazowiecki
Na wydzielonym terenie stoi do dziś budynek mieszkalny dawnej koszarki widoczny z ulicy Poznańskiej, a pozostały teren jest zabudowany budynkami, placami składowymi i parkingami sprzętu służącymi GDDKiA.
Zapraszamy do przeczytania dalszego ciągu historii koszarek:
część 2 – Dróżnicy i ich koszarki – koszarki w Chrzanowie i Broniszach
część 3 – Dróżnicy i ich koszarki – koszarki od Ożarowa do Paprotni
inż. Paweł Zdanowicz
