W kwietniu 1939 roku poeta Władysław Broniewski przeczuwając niebezpieczeństwo zagrażające Polsce napisał:

Kiedy przyjdą podpalić dom,
ten, w którym mieszkasz – Polskę,
kiedy rzucą przed siebie grom
kiedy runą żelaznym wojskiem
i pod drzwiami staną, i nocą
kolbami w drzwi załomocą –
ty, ze snu podnosząc skroń,
stań u drzwi.
Bagnet na broń!
Trzeba krwi!

Tę krew przelali żołnierze polscy we wrześniu 1939 roku w kilkudniowej bitwie w okolicach Ołtarzewa i Ożarowa.

W wyniku ataku niemieckiej 4 Dywizji Pancernej od strony Nadarzyna i Okęcia na Warszawę, armia „Łódź” straciła kontakt z dowodzącym generałem Juliszem Rómmlem już po pierwszym bombardowaniu stolicy. Jej nowy dowódca generał Wiktor Thommée pozbierał rozrzucone i porzucone wojsko i w ciężkich i krwawych bojach w okolicach Ołtarzewa, Ożarowa, Umiastowa próbował przebić się do Warszawy. Ostatecznie zmienił rozkaz i resztki armii „Łódź” doprowadził do Modlina, by od 13 do 29 września bohatersko bronić twierdzy.

Żołnierze i oficerowie walczyli mimo niedostatecznej łączności, braku wsparcia artylerii, braku informacji o położeniu oddziałów, aż do wyczerpania się amunicji. Oddali swoje życie w zaciętych i bohaterskich walkach.

Ciała poległych chowano tam gdzie padli w walce; na polach, w ogrodach, przy drodze, często w zbiorowych mogiłach.

Wiosną 1940 roku postanowiono utworzyć cmentarz i ekshumować ciała poległych.

cmentarz-wojenny-TMO
Przenoszenie szczątków i formowanie mogił obłożonych darnią na cmentarzu wojennym. Zdjęcie z archiwum TMO.

Wykorzystano wcześniejsze ustalenia miedzy Towarzystwem Miłośników Ołtarzewa i Radą Gminy.

TMO było inicjatorem wspólnie z mieszkańcami utworzenia parafii (Ożarów i Ołtarzew należały do parafii w odległym Żbikowie). Wiązało się to z wyznaczeniem miejsca na cmentarz i kościół. Już w 1932 oku władze TMO podjęły stosowną uchwałę, którą zrealizowano w 1936 roku przekazując Kurii Metropolitalnej Warszawskiej kilka działek. W lipcu 1939 roku została erygowana parafia w Ożarowie z siedzibą w Ołtarzewie. Kościołem była kaplica we dworze Kierbedzia pod wezwaniem św. Wojciecha. 1 września 1939 roku Niemcy uderzyły na Polskę. 8 września spłonął dwór z kaplicą.

Przeczytasz o tym na stronie TMO w dziale „Lata trzydzieste”.

Na przekazanych przez Towarzystwo Miłośników Ołtarzewa działkach przy Parku Ołtarzewskim, w części ograniczonej ulicą Umiastowską wspólnie z Radą Gminy wytyczono miejsce spoczynku poległych żołnierzy. Istniejące stawy zasypano.

mapa-pocz-XX-w-frgm
Fragment mapy z początku XX wieku z terenem przeznaczonym na cmentarz. Na dole mapy ulica Umiastowska. W miejscu cmentarza stawy. W prawym górnym rogu obrys dworu Kierbedzia.

Cmentarz zaprojektował znany architekt krajobrazu i ogrodnik Zygmunt Hellwig.

Zygmunt Hellwig (1899-1958), architekt i ogrodnik, projektant Cmentarza wojennego w Ołtarzewie. Jest także projektantem ogrodu wokół kościoła św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej, jednym z „miast-ogrodów” powstałym wokół Warszawy. Z inicjatywy prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego wraz z Kazimierzem Kozłowskim był projektantem parku im. Gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie. Projektował również park Zdrowia w Ciechocinku.

Cmentarz wytyczony został na planie krzyża. W centralnym punkcie stanął 12. metrowy krzyż. Wszystkie kwatery miały małe krzyże z tablicami. Wszystkie krzyże były brzozowe.

cmentarz-wojenny-w-Oltarzewie-1943-r-TMO
Brzozowe krzyże na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie. Zdjęcie z archiwum TMO.

Na cmentarzu spoczywa 996 żołnierzy i oficerów poległych w walkach pod Ołtarzewem i Ożarowem w dniach 12 i 13 IX 1939 r. 124 z nich udało się zidentyfikować.

Listę zidentyfikowanych żołnierzy znajdziesz na stronie Bohaterowie 1939.

Na nieodległym cmentarzu wojennym w Pilaszkowie pochowano 240 żołnierzy wojny obronnej 1939 roku. Zidentyfikowano 24 z nich.

Listę zidentyfikowanych żołnierzy znajdziesz na stronie Bohaterowie 1939.

Cmentarz w czasie okupacji był odwiedzany przez mieszkańców. Było to manifestacją pamięci  o ofierze jaką złożyli żołnierze w walce z Niemcami i symbolicznym znakiem oporu wobec okupanta. Poniżej zdjęcia kilku mieszkańców Ożarowa i Ołtarzewa z lat okupacji.

zd12-cmentarz-wojenny-1943-44-Palucha
Lata 1943-44. Edward Pałucha z córką Aliną. Zdjęcie ze zbiorów Aliny Ignaszak
11-1944-Oltarzew-cmentarz-Gryzewscy
Listopad 1944 rok. Zdjęcie ze zbiorów rodziny Gryżewskich.
Jan-Skalski-na-cmentarzu-wojennym
Jan Skalski na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie. Zdjęcie ze zbiorów Agaty Ługowskiej.
zd11-cmentarz-wojenny-1943-44-Palucha
Edward Pałucha z córką Aliną na cmentarzu wojennym w Oltarzewie Lata 1943-44. Ze zbiorów Aliny Ignaszak
Cmentarz-wojenny-z-1939-r.-w-Ołtarzewie-AD-M
Cmentarz wojenny 1939 w Ołtarzewie z brzozowymi krzyżami. Zdjęcie ze zbiorów Alicji Dziewulskiej-Musiał.

Na stronie Szkoły Podstawowej nr 2 w Ołtarzewie im. Obrońców Warszawy (dawniej Mariana Buczka) możemy przeczytać:

„W czasie okupacji w latach 1942, 1943, 1944 na Dzień Zaduszny przygotowano specjalną dekorację cmentarza. Mimo grożących represji, ogromnym nakładem sił i środków przez ramiona 12 metrowego krzyża przerzucano czarną szarfę, zawieszano orła i Krzyż Virtuti Militari, z dwóch stron stawiano pylony, na których płonęły znicze, były też wieńce z żałobnymi szarfami. W 1944 r. dekoracja była bogatsza od poprzednich. Projekty dekoracji wykonywał artysta-plastyk Marian Jasielski (twórca Wielkopiątkowych grobów w kościele Karmelitów w Warszawie), który przebywał na tym terenie.

Marian Adam Jasielski, plastyk i scenograf, urodzony w Tarcach koło Jarocina w 1909 roku, zmarły w Szczawnicy w 1977 roku. Pracował w Teatrze Ziemi Lubuskiej (1948-49), Teatrze im Aleksandra Węgierki w Białymstoku (1950-51), w Teatrze Dzieci i Teatrze Nowej Warszawy w Warszawie (do 1952 roku) jako scenograf.

Z kolei w książce „Walka mieszkańców Ożarowa i okolic z okupantem w latach 1939-1945”, str. 79 możemy przeczytać, że dekorację cmentarza na Dzień Zaduszny w 1942 roku przygotowała WSK – Wojskowa Służba Kobiet.  Na wszystkich mogiłach zatknięto proporczyki w barwach narodowych, przyozdobiono główny krzyż  a harcerze pełnili przy nim wartę. Przez dobę teren był ochraniany przez żołnierzy II plutonu 2 kompanii ożarowskiej.

Poniższe zdjęcie pokazuje jak wyglądały te zaduszkowe uroczystości na cmentarzu.

zaduszki-na-cm-wojennym-1942-43-44
Uroczystości zaduszkowe na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie. Po lewej stronie główny krzyż z szarfą, pylony z orłami i zniczami. Po prawej dekoracja Mariana Jasielskiego. I uczestnicy uroczystości. Zdjęcie ze zbiorów Agaty Ługowskiej.

Po wojnie cmentarz wojenny „zaliczył” okres komunistycznej propagandy. Urządzano we wrześniu uroczystości ku czci Mariana Buczka, którego władza pasowała na bohatera Bitwy Ołtarzewskiej, w której tenże bohater nie brał udziału. Jak piszą, uroczystości trwały czasem i 3 dni, przywożono na nie młodzież ze szkół, pracowników zakładów pracy. Nie wiadomo co stało się z pomnikiem poświęconym Marianowi Buczkowi.

TKM-12-09-1969-tablica-Mariana-Buczka
Tablica Mariana Buczka w trakcie uroczystości we wrześniu 1969 roku na cmentarzu wojennym w Ołtazrewie (TKM)
TKM-12-09-1969-zona-corka-i-wnuczki-Mariana-Buczka-7
Żona Hanna, córka i wnuczki Mariana Buczka w trakcie uroczystości we wrześniu 1969 roku na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie (TKM)
cmentarz-wojenny-1-1975-76-K-B-L
Tablica poświęcona Marianowi Buczkowi. Zdjęcie z lat 1975-76 ze zbiorów prywatnych

Tu możesz przeczytać o komuniście Marianie Buczku.

Krzyże brzozowe na cmentarzu zostały zastąpione prostymi betonowymi. Po kilku latach i te zmieniono na nowe, betonowe.

TKM-12-09-1969-Bitwa-Oltarzewska-3
Zarośnięte, proste krzyże betonowe w 1969 roku
cmentarz-wojenny-2-1975-76-K-B-L
Betonowe krzyże na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie. Zdjęcie z lat 1975-76 ze zbiorów prywatnych

Przy głównej alei po prawej stronie umieszczono obelisk, na którym napis wyryty w granicie mówi: „Na tym cmentarzu spoczywa 996 polskich żołnierzy z 2. Dywizji Le-gionów, 2., 3. i 4. Pułku Piechoty i 2. Pułku Artylerii Polowej. Polegli w obronie Ojczyzny w walkach stoczonych z najeźdźcą hitlerowskim w dniach 10, 11, 12, 13 września 1939 roku w rejonie Ołtarzewa, Domaniewa i Umiastowa.

Przechodniu, powiedz Polsce: tu leżym, jej syny, prawom jej do ostatniej posłuszni godziny.

20190908_124958-fot-PZdanowicz
Obelisk poświęcony żołnierzom Bitwy Ołtarzewskiej 1939 r. Zdjęcie Paweł Zdanowicz 08.09.2019 r.

Po drugiej stronie stanął obelisk z tablicą odsłoniętą 18 maja 1997 r. upamiętniającą poległych i pomordowanych żołnierzy AK Obwodu „Obroża” VII Rejonu „Jaworzyn”.

IMG_0045-PZdanowicz
Obelisk poświęcony żołnierzom AK Obwodu „Obroża” VII Rejonu „Jaworzyn”. Zdjęcie Paweł Zdanowicz 07.09.2013 r.

Współcześnie cmentarz wojenny w Ołtarzewie wygląda jak na poniższych fotografiach autorstwa pana Pawła Zdanowicza.

20190911_163807-fot-PZdanowicz

IMG_0046-PZdanowicz

IMG_0049-PZdanowicz

Od lat w pierwszej dekadzie września oddawany jest hołd obrońcom Ojczyzny poległym w 1939 roku na terenach gminy Ożarów Mazowiecki. Na cmentarz wojenny w Ołtarzewie przybywają żyjący jeszcze kombatanci, przedstawiciele władz i duchowieństwa, radni, nauczyciele wraz z uczniami gminnych szkół, członkowie straży pożarnej, harcerze i mieszkańcy. Wyrażamy przez to naszą pamięć o ich walce i śmierci i wdzięczność za ofiarę, jaką ponieśli dla umiłowanej Ojczyzny. 

20190908_124651-PZdanowicz
Uroczystości 8 września 2019 roku na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie. Fotografia Paweł Zdanowicz.

Przesłanie wyrażone słowami wiersza ma ponadczasowy wydźwięk i skierowane jest do każdego z nas. Mówi o prawie człowieka do wolności, samodzielności, prawie do bezpiecznego życia oraz obowiązku walki o ojczyznę, gdy jest zagrożona suwerenność kraju.

14 sierpnia 2020 roku została odsłonięta tablica poświęcona pamięci Zenona Kochanowskiego, dziewiętnastolatka, mieszkającego z rodziną w Ołtarzewie, ucznia Szkoły Kupieckiej Zgromadzenia Kupców Miasta Stołecznego Warszawy. 100 lat temu Zenon Kochanowski zgłosił się w lipcu 1920 roku do Armii Ochotniczej formowanej przez generała Józefa Hallera. 31 lipca 1920 roku był już na froncie w okolicach Łomży i Ostrołęki. Zginął około 1 sierpnia 1920 roku.

DSC01311tablica-Zenona-Kochanowskiego

Tablica stanęła na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie w alei prowadzącej pod pomnik żołnierzy września 1939 roku.

Informator Ożarowski nr 5/105 2020,

Cmentarz wojenny w Ołtarzewie w zimowej szacie.

hdr
Cmentarz wojenny w Ołtarzewie styczeń 2021 rok. Zdjęcie Piotra Michalczyka
hdr
Cmentarz wojenny w Ołtarzewie styczeń 2021 rok. Zdjęcie Piotra Michalczyka

 

Grażyna Lipska-Zaremba

Powiązane zdjęcia:

Dodaj komentarz