W kwietniu 1939 roku poeta Władysław Broniewski przeczuwając niebezpieczeństwo zagrażające Polsce napisał:
Kiedy przyjdą podpalić dom,
ten, w którym mieszkasz – Polskę,
kiedy rzucą przed siebie grom
kiedy runą żelaznym wojskiem
i pod drzwiami staną, i nocą
kolbami w drzwi załomocą –
ty, ze snu podnosząc skroń,
stań u drzwi.
Bagnet na broń!
Trzeba krwi!
Tę krew przelali żołnierze polscy we wrześniu 1939 roku w kilkudniowej bitwie w okolicach Ołtarzewa i Ożarowa.
W wyniku ataku niemieckiej 4 Dywizji Pancernej od strony Nadarzyna i Okęcia na Warszawę, armia „Łódź” straciła kontakt z dowodzącym generałem Juliszem Rómmlem już po pierwszym bombardowaniu stolicy. Jej nowy dowódca generał Wiktor Thommée pozbierał rozrzucone i porzucone wojsko i w ciężkich i krwawych bojach w okolicach Ołtarzewa, Ożarowa, Umiastowa próbował przebić się do Warszawy. Ostatecznie zmienił rozkaz i resztki armii „Łódź” doprowadził do Modlina, by od 13 do 29 września bohatersko bronić twierdzy.
Żołnierze i oficerowie walczyli mimo niedostatecznej łączności, braku wsparcia artylerii, braku informacji o położeniu oddziałów, aż do wyczerpania się amunicji. Oddali swoje życie w zaciętych i bohaterskich walkach.
Ciała poległych chowano tam gdzie padli w walce; na polach, w ogrodach, przy drodze, często w zbiorowych mogiłach.
Wiosną 1940 roku postanowiono utworzyć cmentarz i ekshumować ciała poległych.
Wykorzystano wcześniejsze ustalenia miedzy Towarzystwem Miłośników Ołtarzewa i Radą Gminy.
TMO było inicjatorem wspólnie z mieszkańcami utworzenia parafii (Ożarów i Ołtarzew należały do parafii w odległym Żbikowie). Wiązało się to z wyznaczeniem miejsca na cmentarz i kościół. Już w 1932 oku władze TMO podjęły stosowną uchwałę, którą zrealizowano w 1936 roku przekazując Kurii Metropolitalnej Warszawskiej kilka działek. W lipcu 1939 roku została erygowana parafia w Ożarowie z siedzibą w Ołtarzewie. Kościołem była kaplica we dworze Kierbedzia pod wezwaniem św. Wojciecha. 1 września 1939 roku Niemcy uderzyły na Polskę. 8 września spłonął dwór z kaplicą.
Przeczytasz o tym na stronie TMO w dziale „Lata trzydzieste”.
Na przekazanych przez Towarzystwo Miłośników Ołtarzewa działkach przy Parku Ołtarzewskim, w części ograniczonej ulicą Umiastowską wspólnie z Radą Gminy wytyczono miejsce spoczynku poległych żołnierzy. Istniejące stawy zasypano.
Cmentarz zaprojektował znany architekt krajobrazu i ogrodnik Zygmunt Hellwig.
Zygmunt Hellwig (1899-1958), architekt i ogrodnik, projektant Cmentarza wojennego w Ołtarzewie. Jest także projektantem ogrodu wokół kościoła św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej, jednym z „miast-ogrodów” powstałym wokół Warszawy. Z inicjatywy prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego wraz z Kazimierzem Kozłowskim był projektantem parku im. Gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie. Projektował również park Zdrowia w Ciechocinku.
Cmentarz wytyczony został na planie krzyża. W centralnym punkcie stanął 12. metrowy krzyż. Wszystkie kwatery miały małe krzyże z tablicami. Wszystkie krzyże były brzozowe.
Na cmentarzu spoczywa 996 żołnierzy i oficerów poległych w walkach pod Ołtarzewem i Ożarowem w dniach 12 i 13 IX 1939 r. 124 z nich udało się zidentyfikować.
Listę zidentyfikowanych żołnierzy znajdziesz na stronie Bohaterowie 1939.
Na nieodległym cmentarzu wojennym w Pilaszkowie pochowano 240 żołnierzy wojny obronnej 1939 roku. Zidentyfikowano 24 z nich.
Listę zidentyfikowanych żołnierzy znajdziesz na stronie Bohaterowie 1939.
Cmentarz w czasie okupacji był odwiedzany przez mieszkańców. Było to manifestacją pamięci o ofierze jaką złożyli żołnierze w walce z Niemcami i symbolicznym znakiem oporu wobec okupanta. Poniżej zdjęcia kilku mieszkańców Ożarowa i Ołtarzewa z lat okupacji.
Na stronie Szkoły Podstawowej nr 2 w Ołtarzewie im. Obrońców Warszawy (dawniej Mariana Buczka) możemy przeczytać:
„W czasie okupacji w latach 1942, 1943, 1944 na Dzień Zaduszny przygotowano specjalną dekorację cmentarza. Mimo grożących represji, ogromnym nakładem sił i środków przez ramiona 12 metrowego krzyża przerzucano czarną szarfę, zawieszano orła i Krzyż Virtuti Militari, z dwóch stron stawiano pylony, na których płonęły znicze, były też wieńce z żałobnymi szarfami. W 1944 r. dekoracja była bogatsza od poprzednich. Projekty dekoracji wykonywał artysta-plastyk Marian Jasielski (twórca Wielkopiątkowych grobów w kościele Karmelitów w Warszawie), który przebywał na tym terenie.
Marian Adam Jasielski, plastyk i scenograf, urodzony w Tarcach koło Jarocina w 1909 roku, zmarły w Szczawnicy w 1977 roku. Pracował w Teatrze Ziemi Lubuskiej (1948-49), Teatrze im Aleksandra Węgierki w Białymstoku (1950-51), w Teatrze Dzieci i Teatrze Nowej Warszawy w Warszawie (do 1952 roku) jako scenograf.
Z kolei w książce „Walka mieszkańców Ożarowa i okolic z okupantem w latach 1939-1945”, str. 79 możemy przeczytać, że dekorację cmentarza na Dzień Zaduszny w 1942 roku przygotowała WSK – Wojskowa Służba Kobiet. Na wszystkich mogiłach zatknięto proporczyki w barwach narodowych, przyozdobiono główny krzyż a harcerze pełnili przy nim wartę. Przez dobę teren był ochraniany przez żołnierzy II plutonu 2 kompanii ożarowskiej.
Poniższe zdjęcie pokazuje jak wyglądały te zaduszkowe uroczystości na cmentarzu.
Po wojnie cmentarz wojenny „zaliczył” okres komunistycznej propagandy. Urządzano we wrześniu uroczystości ku czci Mariana Buczka, którego władza pasowała na bohatera Bitwy Ołtarzewskiej, w której tenże bohater nie brał udziału. Jak piszą, uroczystości trwały czasem i 3 dni, przywożono na nie młodzież ze szkół, pracowników zakładów pracy. Nie wiadomo co stało się z pomnikiem poświęconym Marianowi Buczkowi.
Tu możesz przeczytać o komuniście Marianie Buczku.
Krzyże brzozowe na cmentarzu zostały zastąpione prostymi betonowymi. Po kilku latach i te zmieniono na nowe, betonowe.
Przy głównej alei po prawej stronie umieszczono obelisk, na którym napis wyryty w granicie mówi: „Na tym cmentarzu spoczywa 996 polskich żołnierzy z 2. Dywizji Le-gionów, 2., 3. i 4. Pułku Piechoty i 2. Pułku Artylerii Polowej. Polegli w obronie Ojczyzny w walkach stoczonych z najeźdźcą hitlerowskim w dniach 10, 11, 12, 13 września 1939 roku w rejonie Ołtarzewa, Domaniewa i Umiastowa.
Przechodniu, powiedz Polsce: tu leżym, jej syny, prawom jej do ostatniej posłuszni godziny.
Po drugiej stronie stanął obelisk z tablicą odsłoniętą 18 maja 1997 r. upamiętniającą poległych i pomordowanych żołnierzy AK Obwodu „Obroża” VII Rejonu „Jaworzyn”.
Współcześnie cmentarz wojenny w Ołtarzewie wygląda jak na poniższych fotografiach autorstwa pana Pawła Zdanowicza.
Od lat w pierwszej dekadzie września oddawany jest hołd obrońcom Ojczyzny poległym w 1939 roku na terenach gminy Ożarów Mazowiecki. Na cmentarz wojenny w Ołtarzewie przybywają żyjący jeszcze kombatanci, przedstawiciele władz i duchowieństwa, radni, nauczyciele wraz z uczniami gminnych szkół, członkowie straży pożarnej, harcerze i mieszkańcy. Wyrażamy przez to naszą pamięć o ich walce i śmierci i wdzięczność za ofiarę, jaką ponieśli dla umiłowanej Ojczyzny.
Przesłanie wyrażone słowami wiersza ma ponadczasowy wydźwięk i skierowane jest do każdego z nas. Mówi o prawie człowieka do wolności, samodzielności, prawie do bezpiecznego życia oraz obowiązku walki o ojczyznę, gdy jest zagrożona suwerenność kraju.
14 sierpnia 2020 roku została odsłonięta tablica poświęcona pamięci Zenona Kochanowskiego, dziewiętnastolatka, mieszkającego z rodziną w Ołtarzewie, ucznia Szkoły Kupieckiej Zgromadzenia Kupców Miasta Stołecznego Warszawy. 100 lat temu Zenon Kochanowski zgłosił się w lipcu 1920 roku do Armii Ochotniczej formowanej przez generała Józefa Hallera. 31 lipca 1920 roku był już na froncie w okolicach Łomży i Ostrołęki. Zginął około 1 sierpnia 1920 roku.
Tablica stanęła na cmentarzu wojennym w Ołtarzewie w alei prowadzącej pod pomnik żołnierzy września 1939 roku.
Informator Ożarowski nr 5/105 2020,
Cmentarz wojenny w Ołtarzewie w zimowej szacie.
Grażyna Lipska-Zaremba
